Quạt cổ

Năm 1920, khi nhà máy điện Yên Phụ - Hà Nội được người Pháp ở Đông Dương đưa vào hoạt động cũng chính là lúc quạt điện ồ ạt vào nước ta. Các công sở, rạp hát và các nhà khá giả của Hà thành đua nhau sắm quạt. Những chiếc quạt người Pháp nhập cảng vào Việt Nam thời đó như Ercole Marelli (Ý), Eon(Pháp), Emy (Hà Lan)...nghiễm nhiên trở thành đồ vật "văn minh"không thể thiếu trong đời sống thị thành.

Gần một thế kỷ trôi qua, những sản phẩm của văn minh đó vẫn tiếp tục cuộc sống phong lưu, nhưng là với tư cách là đồ cổ. Nhớ lại khoảng 10 năm trước, những khách du lịch nước ngoài đã gây ra một cơn sốt ở Hà Nội khi họ đổ xô sang săn lùng những chiếc quạt điện được sản xuất đầu thế kỷ 20. Hệ quả của cơn sốt đó là sự ra đời của một đội ngũ những người sưu tầm, mua bán, tân trang và "cò" quạt cổ ở Việt Nam.

Dương, một đại gia trong giới sưu tầm quạt cổ Hà Nội, cho biết: "quạt cổ mà đẹp dân sưu tập hay chơi phần nhiều là Marelli. Tôi sưu tầm quạt hơn mười năm nay, có những chiếc ở Hà Nội chỉ mình tôi có".Quạt trần Marelli chỉ có hai loại: loại bầu kín và bầu hở với sải cánh tương ứng từ 0,90m-1,4m. Cánh gỗ bao giờ cũng giá trị hơn cánh nhôm. Loại cổ nhất  chỉ có 2 cánh, sau 3 rồi 4 cánh. Nhiều chiếc đến ngày hôm nay, sau gần 100 năm cánh gỗ vẫn còn nguyên hình dáng không hề cong vênh, nứt hỏng. Còn quạt để bàn Marelli thì rất đa dạng.

"Các chi tiết quạt Marelli đã đạt đến độ tinh xảo. Chúng được làm chính xác, chau chuốt, công phu đến từng con ốc, trục, bạc, bánh răng, cánh, lồng, chân đế..."bác Tấn, một cao thủ trong nghề phục chế, chỉnh sửa quạt cổ ở Hàng Bồ cho biết. Theo bác thì mỗi chiếc quạt là một tác phẩm nghệ thuật không hề lẫn lộn, trùng lặp và người phục chế chính là người làm sống lại những tác phẩm nghệ thuật đó. Chẳng thế mà nhiều nhà hàng sang trọng ở Hà Nội đã đặt bác lắp đặt tới 20 chiếc quạt trần Marelli cho nội thất của mình.

Anh Hiếu, con trai bác Tấn, cũng là một tay chơi cho biết thêm quạt Marelli cổ đắt hay rẻ còn phụ thuộc vào một yếu tố nữa là tuốc tăng. Tuốc năng chuyển động bằng bánh răng có giá trị cao hơn tuốc năng loại thường. Cánh bằng đồng có trước, cánh hợp kim có sau, loại bốn cánh vẫn được chuộng hơn ba cánh.Ngoài ra, Marelli còn có quạt cây và quạt treo tường nhưng độc đáo hơn cả là chiếc quạt có thể chạy cùng lúc cả hai đầu.

Tuy nhiên, không phải tất cả quạt Marelli đều có giá trị như nhau. Đặc điểm xác định chính là tem bằng đồng hoặc nhôm được gắn ở mỗi chiếc quạt. Quạt cổ chỉ có giá trị khi xuất xứ được ghi rõ do Marelli Ý sản xuất hay do Pháp sản xuất theo licence của Marelli. Điều đó giải thích vì sao thập kỷ 50-60 tại Sài Gòn cũng có công ty sản xuất theo licence của Marelli, loại quạt này trôi nổi nhiều trên thị trường, nhưng không được giới sưu tầm để ý.